Rob Keukens is naast zijn werk als inhoudelijk adviseur voor GGZ Ecademy, vanuit FGIP de afgelopen jaren in Oekraïne betrokken bij de implementatie en training van mobiele ggz-teams, die mensen met ernstige mentale aandoeningen thuis bezoeken en zorg bieden. In deze column vertelt hij over de moedige ggz-teams en de laatste ontwikkelingen in Oekraïne.
Een land groter dan Frankrijk en met 44 miljoen inwoners, is aangevallen door een agressor die niet schuwt scholen en zorginstellingen te vernietigen om zijn doeleinden te bereiken. Het geweld gaat gepaard met onvoorstelbaar menselijk leed, er voltrekt zich een ongekende humanitaire ramp. De kwetsbare groep mensen met ernstige psychiatrisch lijden wordt nu extra beproefd. Er zijn berichten over de beschieting van een psychiatrische instelling in Kharkiv en de bezetting door Tsjetsjeense soldaten van die in Borodyanka. Eerder al, tijdens de gevechten in de zelfverklaarde volksrepublieken Luhansk en Donetsk, lagen soortgelijke instellingen onder vuur en werden verwoest. Veel patiënten vluchtten naar Oekraïense ggz-voorzieningen die overvol raakten. Inmiddels zijn er talloze berichten over te weinig medicijnen en lijden patiënten in veel regio’s onder het gebrek aan eerste levensbehoeften.
Geestelijke gezondheidszorg in Oekraïne
De geestelijke gezondheidszorg in Oekraïne was zeker niet optimaal te noemen. De erfenis van de Sovjet-psychiatrie met haar verouderde en beperkte neurobiologische referentiekader, haar grote instituten en het ontbreken van ambulante zorg, was nog overal zichtbaar. Psychiatrie was in veel gevallen het repressieve instrument van de staat, die iedereen die onvoldoende economisch productief was of in een aantal gevallen afwijkende meningen had veroordeelde tot een sub-humaan bestaan, meestal onder de vlag van schizofrenie. Vanwege die geschiedenis is het stigma in het land groot en denkt men wel twee keer na voor een beroep te doen op de ggz.
Toch waren er veel lichtpuntjes. Zoals de hele samenleving sinds de teloorgang van de Sovjet Unie met vallen en opstaan een democratiseringsproces doormaakte – in de tijd dat Poetin zijn alleenheerschappij vestigde heeft Oekraïne zes presidenten gehad – zo werd ook de ggz bevattelijk voor humaniseringstendensen. Jonge hulpverleners waren leergierig en staan open voor een andersoortige, op mensenrechten gebaseerde ggz.
Er kwam een nieuw nationaal ggz-beleid in het land en in 2020 werd Oekraïne gekozen als een van de landen voor het Special Initiative for Mental Health van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Het initiatief draagt bij aan een hernieuwd politiek engagement voor het beleid wat betreft geestelijke gezondheid, de uitbreiding van diensten en een groeiende publieke belangstelling voor geestelijke gezondheid. Een concreet doel is dat in 2023 honderd miljoen mensen toegang moeten hebben tot betaalbare ‘community based mental health’. Een drastische paradigmawisseling.
Nu: angst en verwarring bij ggz-collega’s en hun patiënten
In Oekraïne ben ik betrokken bij de implementatie en training van deze mobiele ggz-teams, die mensen met ernstige mentale aandoeningen thuis bezoeken en zorg bieden. Inmiddels functioneren er twintig teams. Meer dan 100 regio’s willen op termijn aansluiten en hun eigen mobiele teams installeren.
De bijna wekelijkse Zoom-sessies met de verschillende teams zijn abrupt tot een eind gekomen door de wreedheden. Met sommige teams, zoals die in Marioepol, is helemaal geen contact meer mogelijk. De stad wordt langzaamaan door de ‘bevrijders’ verwoest. Hoe het met de collega’s en hun patiënten gaat is onduidelijk. Andere teams sluiten soms aan als ze niet in de schuilkelder zitten en vertellen over toenemende angsten en verwarring onder patiënten en professionals. Over dat ze alleen via de telefoon contact hebben met patiënten omdat het op straat te gevaarlijk is. Hoe het gebrek aan medicatie zijn tol begint te eisen. Hoe je als verpleegkundige, social worker, psycholoog of psychiater op je werk moet zien te komen. Hoe je je kinderen mee naar je werk moet nemen, omdat ze niet alleen thuis kunnen blijven omdat hun school is vernietigd. De teamleden zijn moedig en proberen er voor hun patiënten te zijn, maar de vraag is hoe lang ze dit volhouden. Het wordt langzaam duister in de geestelijke gezondheidszorg. Het wordt langzaam duister in het land.
Medische hulpmiddelen en geneesmiddelen voor ggz-instellingen
Kleine initiatieven bieden hoop. Zoals dat van Tatyana Dergach, coördinerend psychiater van de Oekraïense penitentiaire dienst. Ze komt oorspronkelijk uit Donetsk, maar werd gedwongen te vluchten toen de oorlog daar in 2014 begon. Nu moest ze opnieuw vluchten naar West-Oekraïne, alwaar ze zich nu inzet voor de ggz. Via donaties uit het buitenland krijgen Tatyana en haar collega’s medische hulpmiddelen en geneesmiddelen. Samen met voedsel willen ze dat naar verschillende ggz-instellingen in de regio rondom Lviv brengen om ze te bevoorraden. Ze hebben wel chauffeurs, maar niet voldoende busjes.
De Federation Global Initiative on Psychiatry (FGIP) ondersteunt het initiatief van Tatyana Dergach. Als u of uw organisatie iets zou willen betekenen in deze crisis, dan kunt u overwegen een donatie te doen aan Tatyana, zodat ze transportbusjes kunnen kopen waarmee ze psychiatrische ziekenhuizen kunnen bevoorraden. Uw donatie kan worden overgemaakt op rekeningnummer: NL07INGB0009114790 Federation Global Initiative on Psychiatry o.v.v. Tatyana Dergach.
Hebt u naar aanleiding van dit bericht vragen, dan kunt u mailen met rob@ggzecademy.nl.
Van Rob Keukens (inhoudelijk adviseur GGZ Ecademy)
Rob Keukens is naast zijn werk als inhoudelijk adviseur voor GGZ Ecademy betrokken bij de Federation Global Initiative on Psychiatry (FGIP). Dit is een internationale non-profit organisatie die zich wereldwijd bezighoudt met het bevorderen van humane, ethisch verantwoorde geestelijke gezondheidszorg. Hoeksteen van de organisatie is het opkomen voor het naleven van mensenrechten in de ggz.
