De Belgische klinisch psycholoog, psychoanalyticus en hoogleraar psychologie aan de Universiteit Gent, Stijn Vanheule, heeft veel geschreven over (de ervaring van) psychose. Zijn laatste boek, Waarom een Psychose niet zo gek is, biedt een andere kijk op hoe naasten, hulpverleners en de samenleving psychotische ervaringen kunnen begrijpen en ermee omgaan.
In een recent interview licht hij zijn visie toe. Hieronder delen we enkele vrij vertaalde fragmenten.
Wat is een psychose?
Vanheule ziet een psychose niet als een ziekte. Voor hem is het een soort menselijke ervaring. Als mensen geconfronteerd worden met moeilijke uitdagingen in ons leven, in onze context, onze familie, ons werk, dan reageren we meestal op een bepaalde manier. Sommige van deze reacties zijn standaardreacties, afgestemd op de collectieve manier van reageren op gebeurtenissen, maar we hebben allemaal reacties die een beetje afwijken van de standaard.
Mensen met psychotische ervaringen worstelen met menselijke situaties, situaties waar we allemaal mee te maken kunnen krijgen. Zij hebben niet-standaardreacties, dat zijn psychotische reacties, waardoor we vaak denken dat het onbegrijpelijk is. Dat het zo vreemd, zo anders is, dat het geen verband heeft met de gebruikelijke manier om de werkelijkheid te ervaren.
Niet de mens reduceren tot psychose
Voor Vanheule zijn, ondanks de vreemdheid, deze ervaringen overbrugbaar, iets waarmee we ons kunnen verbinden. De grootste uitdaging is hoe we wat er tijdens een psychotische ervaring gebeurt kunnen vertalen naar iets dat communiceerbaar is. Bij psychose werkt iets van het verhaal dat verteld is niet meer. Voor Vanheule betekent psychose dat iemand geconfronteerd wordt met een typisch menselijk dilemma, maar de verhalen eromheen functioneren niet meer om ermee om te gaan. Op dat punt vindt een poging tot out-of-the-box denken plaats. Terwijl de meeste mensen binnen de kaders denken, binnen de narratieve beperkingen waarin we zijn opgevoed, zijn psychotische ervaringen out-of-the-box denken. Wanneer we geconfronteerd worden met grote rampen, lopen we het risico ons verstand te verliezen. Het is mogelijk dat wat ons overkomt zo ingrijpend en traumatisch is dat de woorden en de verhalen die we tot onze beschikking hebben niet meer functioneren.
Kwetsbaarheid is menselijk
Stijn Vanheule is van mening dat er variatie is in hoe we die kwetsbaarheid uiten. Sommige mensen worden misschien rigide wanneer ze met een ramp worden geconfronteerd. Anderen worden stil. Weer anderen beginnen met echt wilde, out-of-the-box-denkpatronen, wat we psychose noemen.
Voor veel mensen is er veel lijden wanneer psychose tot een identiteit wordt gemaakt en niet als een ervaring wordt beschouwd. Wanneer de omgeving of hulpverleners de neiging hebben om alles wat je bent te reduceren tot psychose, is dat pijnlijk. Wanneer het wordt beschouwd als de enige eigenschap van wie mensen zijn, is dat erg stigmatiserend. Het beperkt de menselijkheid van mensen. We moeten volgens Vanheule psychose eerder benaderen als een proces, als een gebeurtenis die zich afspeelt in je geest, in je leven. Het is een ervaring die gerespecteerd moet worden.
Wat is de betekenis van hallucinaties en wanen als we ze niet als onzin zouden beschouwen?
De meeste mensen met deze ervaringen voelen zich niet ellendig en hebben geen klinische behandeling nodig, omdat deze ervaringen hun leven of zelfbeeld niet verstoren. Epidemiologisch onderzoek suggereert dat ongeveer 10 tot 15% van de algemene bevolking op enig moment te maken heeft gehad met verschijnselen zoals het horen van stemmen, het zien van geesten of het ervaren van andere paranormale gebeurtenissen, zoals het communiceren met de doden.
Slechts 3% van de mensen heeft een klinisch probleem met psychotische ervaringen. Dat betekent dat er een aanzienlijke groep mensen is die er niet onder lijdt. Dat is hoopvol. Dat betekent dat zelfs wanneer sommige stemmen in je hoofd blijven hangen, je er een andere relatie mee kunt vinden, omdat er mensen zijn die nooit klinische ondersteuning nodig hebben.
Hallucinaties en wanen: betekenisvolle reacties
Freud en Jung, die beiden meenden dat hallucinaties en wanen overlevingsreacties zijn – ze vormen niet het probleem, maar zijn een manier om om te gaan met iets moeilijks waar mensen mee worstelen. We zouden hallucinaties moeten zien als een spontane manier om met de ervaring van de wereld en van zichzelf om te gaan(*1). We zouden het moeten beschouwen als een scheppingsdaad, niet als iets willekeurigs of schadelijks.
Als we louter het biomedisch model gebruiken dat deze psychotische ervaringen óf uit de weg gaat óf ze als onzin beschouwt, kan dat herstel ondermijnen?
Aan de ene kant hebben deze ervaringen iets verstorends en we moeten erkennen dat het soms erg moeilijk is om waanbeelden te hebben dat er een samenzwering is, of stemmen te horen die verwarrende dingen communiceren. We moeten mensen helpen die verstorende ervaring te verzachten. Biomedische hulpmiddelen kunnen daarbij helpen. Maar we moeten ze verstandig gebruiken. Niet om mensen te verdoven zodat ze niet meer kunnen nadenken, maar om iets van de ervaring te verzachten. Maar aan de andere kant zijn de onderwerpen waar mensen zich zorgen over maken, of de dingen die via een hallucinatie worden gecommuniceerd, niet puur willekeurig.
Als we zeggen dat het willekeurig is, of dat het niet uitmaakt wat je hallucineert, dan verlies je mogelijk iets. We wissen iets uit van de menselijke ervaring. Het is verstandiger om te proberen te luisteren.
Wat kunnen we doen om de verbinding met iemand die een psychose ervaart op te bouwen?
Verbinding ontstaat vaak door samen met mensen gewone dingen te doen, maar wanneer mensen psychotische ervaringen krijgen, vindt er een proces van afstand nemen plaats. Mensen worden bang voor iemand met psychotische ervaringen, of de persoon voelt zich vervreemd van anderen. Het wordt moeilijk om op een ontspannen manier met elkaar te communiceren. Daarom moet menselijke verbinding centraal staan wanneer we een therapeutische context willen bieden.
Herstel begint met verbinding
Menselijke verbinding begint met mensen verwelkomen, mensen aankijken, mensen aanspreken, samen koffie drinken, samen zitten – een uitnodiging om samen te eten, te pingpongen, het nieuws op televisie te kijken, samen een grap te vertellen en de gewone menselijke dingen te doen. In een instelling is bijvoorbeeld de schoonmaker heel goed in contact maken, misschien wel beter dan de psychiater.
We moeten ook kijken naar de talenten van mensen, iets waar ze interesse in hebben, of in het verleden interesse in hadden, en daar opnieuw contact mee maken. Er is een mogelijkheid om met mensen in gesprek te gaan of contact te maken via wat hen fascineert.
Het volledige interview met professor Vanheule is te lezen op madinamerica.com.
(*1) Wil je meer weten: Stemmen horen begrijpelijk maken.
Van Rob Keukens (inhoudelijk adviseur GGZ Ecademy)
Rob Keukens is naast zijn werk als inhoudelijk adviseur voor GGZ Ecademy betrokken bij de Federation Global Initiative on Psychiatry (FGIP). Dit is een internationale non-profit organisatie die zich wereldwijd bezighoudt met het bevorderen van humane, ethisch verantwoorde geestelijke gezondheidszorg. Hoeksteen van de organisatie is het opkomen voor het naleven van mensenrechten in de ggz.
